W nowoczesnej medycynie nawet 70% decyzji dotyczących postępowania z pacjentem opartych jest na wynikach badań laboratoryjnych. Przygotowanie pacjenta do badań laboratoryjnych ma podstawowe znaczenie dla uzyskania wiarygodnego wyniku, który powinien odzwierciedlać aktualny stan jego zdrowia, a nie chwilowe wahania oznaczanych substancji. Należy mieć świadomość tego, że badanie laboratoryjne zaczyna się już w żyle pacjenta i należy się do niego odpowiednio przygotować.
Dlaczego badania wykonujemy na czczo?
Dieta jest ważnym czynnikiem wpływającym na szereg oznaczanych parametrów. Ważne, aby odróżnić efekty związane z przyjęciem pojedynczego posiłku od tych będących efektem diety pacjenta. I tak, bezpośrednio po posiłku wrasta stężenie takich parametrów jak triglicerydy, glukoza, aminotransferaza alaninowa, bilirubina, fosforany, a także liczba leukocytów (głównie granulocytów). U pacjentów stosujących dietę bogatobiałkową i wysokopurynową stwierdza się podwyższone poziomy mocznika, kwasu moczowego, amoniaku. Wczesnym objawem stosowania diety niskobiałkowej jest obniżenie stężenia prealbuminy i białka wiążącego retinol, a także kreatyniny.
Dlatego materiał do badań rutynowych powinien być pobierany na czczo, po upływie 10-12 godzin od ostatniego posiłku. Kolacja w dniu poprzedzającym badanie powinna być lekkostrawna i spożyta nie później niż o godzinie 18.00 – 19.00.
Czy ważne jest aby badania wykonywać rano?
Krew do badań rutynowych powinno się pobierać rano, w godzinach 7.00 – 9.30. Nie tylko dlatego, że pacjent powinien być na czczo. Drugim istotnym powodem jest to, iż zakresy referencyjne (powszechnie nazywane „normami”) są wyznaczane właśnie dla takich warunków. Stężenie wielu parametrów zmienia się w ciągu doby – wykazując tzw. fizjologiczne rytmy dobowe. Np. stężenia jonów sodu, potasu i magnezu jest najniższe w nocy, a najwyższe w godzinach porannych. Zmienność okołodobowa kortyzolu może skutkować otrzymaniem niewiarygodnych wyników doustnego testu obciążenia glukozą, jeśli test ten przeprowadza się po południu.
Zaburzenie rytmu dobowego poprzez pracę w porze nocnej powoduje podwyższenie stężenia glukozy, kwasu moczowego i cholesterolu.
U kobiet liczba leukocytów, OB i stężenia hormonów płciowych zależą od fazy cyklu. Dlatego nie zaleca się rutynowego wykonywania badań laboratoryjnych w czasie miesiączki.
Czy aktywność fizyczna może wpłynąć na wynik badania?
Podczas wysiłku fizycznego dochodzi do przesunięć płynów pomiędzy przestrzenią wewnątrznaczyniową i śródmiąższową, utraty płynów z potem i zmian stężeń hormonów np. wzrostu stężenia adrenaliny, glukagonu, kortyzolu, ACTH i innych. To z kolei może pociągać za sobą zmiany stężeń kreatyniny, białka całkowitego, albuminy i substancji wiążących się z albuminą takich jak wapń, bilirubina, hormony, leki. Wzrosnąć może liczba erytrocytów i leukocytów (osiągając nawet wartości ponad 25 tys. na mikrolitr). Przy dużym wysiłku fizycznym może dojść do niedotlenienia mięśni szkieletowych, co objawia się wzrostem stężenia mleczanów, kinazy kreatynowej (także frakcji CK-MB), kreatyniny, mioglobiny, LDH, AST. Wysiłek fizyczny przyczynia się do aktywacji układu krzepnięcia, co prowadzi do skrócenia PT i APTT oraz wzrostu d-dimerów. W badaniu ogólnym moczu można zaobserwować pojawienie się erytrocytów, leukocytów i białka. Objawy te są osobniczo zmienne i zależą od wytrenowania organizmu.
Dlatego zaleca się, aby pacjent przed wykonaniem badań unikał intensywnego wysiłku fizycznego na 2-3 dni przed badaniem. W dniu badania powinien unikać stresu, wysiłku, a bezpośrednio przed pobraniem krwi powinien odpocząć w pozycji siedzącej co najmniej 15 minut.
Kawa, alkohol, papieros – czy wpływają na wynik badania?
Kofeina powoduje wzrost przesączenia kłębuszkowego oraz spadek wchłaniania zwrotnego elektrolitów w kanalikach nerkowych, co manifestuje się obniżeniem poziomu tych składników we krwi. Przyczynia się natomiast do wzrostu stężenia glukozy. Ponadto aktywowana przez nią lipoliza powoduje nawet trzykrotny wzrost poziomu wolnych kwasów tłuszczowych, które wpływają pośrednio na poziomy hormonów i leków związanych z albuminą.
Długotrwałe palenie wpływa na poziom leukocytów, hematokrytu, lipoprotein, aktywność niektórych enzymów, poziomy hormonów, witamin i markerów nowotworowych (np. CEA).
Wpływ alkoholu na wyniki badań zależy od okoliczności. Ostre efekty (kwasica metaboliczna, wzrost stężenia mleczanów, kwasu moczowego i spadek stężenia glukozy) występują po 2-4 godzinach od spożycia. Następstwem przewlekłego przyjmowania alkoholu jest wzrost aktywności enzymów takich jak ALT, AST (skutek toksyczności etanolu dla wątroby) i GGTP. Wzrasta też poziom triglicerydów, natomiast towarzyszący alkoholizmowi spadek kwasu foliowego objawia się m.in. wzrostem objętości erytrocytów (MCV).
Czy preparaty ziołowe i suplementy diety wpływają na wyniki badań?
Stosowanie preparatów ziołowych powinno być zawsze konsultowane z lekarzem. Mechanizm działania ziół jest różnorodny. Zioła mogą wpływać bezpośrednio na przemiany metaboliczne w organizmie, wchodzić w interakcje z lekami modyfikując ich działanie. Znane jest działanie obniżające INR preparatów dziurawca, żeńszenia. I odwrotnie - po spożyciu preparatów z imbirem, rumiankiem pospolitym, mleczkiem pszczelim dochodzi do wzrostu wskaźnika INR.
Substancje aktywne zawarte w ziołach i mieszankach ziołowych, których skład nie zawsze jest znany, mogą prowadzić do uzyskiwania nieprawidłowych wyników.
Laboratoria Świętokrzyskiego Centrum Onkologii opracowały instrukcje dla pacjentów opisujące zasady przygotowania się do badań. Instrukcje te dostępne są u personelu pielęgniarskiego w każdym oddziale oraz w pobieralniach krwi.
TEKST: mgr Grażyna Antczak, specjalista analityki klinicznej,
Kierownik Zakładu Diagnostyki Laboratoryjnej ŚCO